بلایای طبیعی نوعی از حوادثند که در اثر پدیده های طبیعی یا فعالیت های انسانی ایجاد می شوند و می توانند آسیب های اقتصادی، از بین رفتن نیروی انسانی و اختلالات روانشناختی قابل توجهی مثل استرس پس از سانحه، سوگ های حل نشده و غیره ایجاد نمایند. تصمیمات مربوط به کمک رسانی در یک بلای طبیعی باید خیلی زود انجام پذیرد. یکی از مهم ترین این تصمیمات وجود رفتارهای یاری رسان به مردم مناطق مختلف درگیر در بلای طبیعی است. در ایران در هنگام وقوع یک بلای طبیعی وجود این رفتارهای هم از جانب دولت و هم با مشارکت مردم صورت می گیرد (معینیان، رحیمی، احمدی و پیوندی،1398). مردمی که نوعدوستی و ایثارگری دارند، در مواقع بروز حوادث طبیعی نقش مهمی در کمک به مردم مناطق آسیب دیده ایفا می کنند. در نوعدوستی فرد لزوما به دنبال کسب منافع نیست، هرچند که بدست آوردن این منافع امکان پذیر است(سیپوسوا[1]، گرونیسن[2]، هلمینگ[3]، توماسلو[4] و کارپنتر[5]، 2021). یاری رسانی یکی از انواع رفتارهای مطلوب اجتماعی است که انگیزه های نوع دوستانه و کمک به دیگران در آن بسیار قوی است (سجادی نژاد و کهن، 1390). با آموزش رفتارهای یاری رسان از کودکی می توان به افراد کمک کرد تا در موقعیت های اضطراری بهترین انتخاب را داشته باشند. این آموزش ها باعث می شود وقتی ما دیگران را درمانده و نیازمند می بینیم بخشی از وجودمان با آنها همدلی کند (سیپوسوا و همکاران، 2021). در شرایط بحرانی مثل وقوع سیل و زلزله این احساس همدلی در ما بیشتر شده و سعی می کنیم رفتارهای همنوع خواهانه­ای از خود نشان دهیم. کمک به هم نوع می تواند تحت تاثیر عواملی مثل مسولیت پذیری، هوش اجتماعی و حل مساله اجتماعی باشد. افراد مسولیت پذیر قادرند وظایفی را که به عهده شان قرار می دهند، به درستی ایفا کنند. آنها خود را مسئول بهبود اوضاع و شرایط می دانند (بیرهوف، ترجمه صدقی نژاد،1392). سجادیان و رضایی (1394) بیان کردند افراد یاری رسان در خیراندیشی و نیک خواهی، رعایت قوانین و مقررات اخلاقی، مسئولیت فردی و اجتماعی توجه نسبت به عدالت، کنترل درونی خود، توجه به مراقبت از خود و نیز سخاوت و بزرگواری در مقایسه با دیگران امتیاز بیشتری کسب کردند. همچنین، افراد یاری رسان در مقابله با یک گروه کنترل متشکل از کسانی که بالقوه یاری دهنده نبودند، در معیارهای مسئولیت اجتماعی و همدلی عاطفی، کنترل درونی و نگرش به عدالت نمره­ی بیشتری به دست آوردند. موقعیت های پرخطر از عوامل مهم تاثیر گذار بر رفتارهای یاری رسان است. ادارک خطر بر قضاوت شناختی و رفتارهای تصمیم گیری اثر می گذارد (ژا[6] و وانگ[7]، 2015). در مقایسه با موقعیت های عادی رفتار فرد در موقعیت هایی که از لحاط روانی و رفتاری بر انگیخته می شود، خیلی متفاوت است. مثلا در موقعیت های پر استرس که ادارک خطر نشان دهنده احتمال آسیب برای خود فرد زیاد است، احتمال انجام رفتارهای یاری رسان تحت تاثیر قرار می گیرد (فیشر[8] و همکاران، 2011). شن تو[9]، ما[10] و گو[11] (2018) بیان کردند در موقعیت هایی که احتمال خطر زیاد برآورده می شود احتمال رفتارهای یاری رسان کمتر از موقعیت هایی است که احتمال خطر کمتر برآورده می شود. البته لرنر (2011) بیان کرد عواملی مثل موقعیت محیطی که فرد در آن قرار دارد نیز مانند عوامل درونی در این رفتارهای نقش دارد.

از سوی دیگر یکی از مهارت های بسیار مهم در به دست آوردن رفتار یاری رسان، احساس توانایی و مهارت در انجام خدمات نوعدوستانه است (بهفروز،1396). همه افراد در مسیر زندگی با رویدادهای بحرانی یا حتی حوادث طبیعی برخورد کنند. همه آنها ممکن است تشخیص بدهند که یک موقعیت بحرانی است و حتی علاقه به یاری دادن داشته باشند اما آنچه مهم است، باور آنها به داشتن احساس توانمندی در مواجهه با این موقعیت هاست. نوع برخورد انسان ها با این موانع و مشکلات به ویژگیهای شخصیتی آنها مثل خودکارآمدی باز می­گردد. باورها، دنیای افراد را سازمان می­دهد و به تجربیاتشان معنا می­دهند. بندورا معتقد است خودکارآمدی عاملی مهم در احساس کفایت و شایستگی انسان است. انجام وظایف از سوی افراد مختلف با مهارت­های مشابه در موقعیت­های گوناگون به صورت ضعیف، متوسط و یا قوی یا توسط یک فرد در شرایط متفاوت به باورهای خودکارآمدی آنان بستگی دارد (دولان^[12]، مارتین^[13] و روهسنو^[14]، 2008). به همین دلیل احساس خودکارآمدی، افراد را یاری می دهد تا با استفاده از مهارت­های لازم، در برخورد با موانع، عملکرد مطلوبی داشته باشند.  عملکرد موثر هم به داشتن مهارت­ها و هم به باور در توانایی انجام مهارتها نیازمند است . (سیف، 1398) از دیدگاه شناختی باورها نقش تعیین کننده ای در خودکارآمدی فرد دارند. به همین دلیل باورهای کارآمدی در آسیب شناسی روانی و اجتماعی نقش مهمی دارد. هرچقدر فرد در زندگی خود موفقیت بیشتری کسب کند، خودکارآمدی او افزایش می یابد و هرچقدر شکست بیشتری تجربه کند، خودکارآمدی او کاهش می یابد (لوو و چویی^[15]، 2013).

هوش اجتماعی از چندین مولفه شناختی، هیجانی و رفتاری تشکیل شده است که بر احساس توانمندی فرد در عملکرد موثر در موقعیت های اجتماعی اثر گذار است. هوش اجتماعی توانایی استفاده از مهارت های اجتماعی در اجرای تکالیف اجتماعی یا فهم فرد از نقش خودش در روابط با دیگران است. در واقع هوش اجتماعی یعنی شناخت درست و آگاهی از موقعیت های اجتماعی، مدیریت هیجان در این موقعیت ها و تنظیم رفتار مناسب با آن موقعیت است (لفتین[16] و باری[17]، 2016). هوش اجتماعی شامل  آگاهی از رفتارهای مناسب در یک موقعیت استرس زا و  از سوی دیگر توانایی فرد برای انتخاب رفتارهای مناسب برای رویارویی با آن موقعیت و غافل گیر نشدن برای رفتار مناسب در موقیعت های اجتماعی است (دلیس[18]، نوواک،[19] کواک[20] و اوسه[21]، 2011).  

افراد با هوش اجتماعی بالا توانایی به کارگیری مهارت های ارتباطی با دیگران و همدلی با آنها را دارند. هرچه فردی هوش اجتماعی بیشتری داشته باشد، احساس خودکارآمدی بیشتری دارد (رضایی و خلیل­زاده، 1388). افراد با هوش اجتماعی قادر به تولید رفتارهای کافی برای به دست آرودن و رسیدن به اهداف اجتماعی خاص خود هستند. بنابراین تلفیق دانش و توانایی های علمی و تجربی و توانایی های اجتماعی می تواند در دستیابی افراد به اهدافشان موثر باشد (خالق خواه، نجفی و حسینی، 1398). هوش اجتماعی جدیدترین تحول در زمینه فهم ارتباط بین تعقل و احساسات است. این که بتوان نگاه واقع بینانه ای نسبت به ماهیت انسان داشت، نشان می دهد که انسان نه منطق صرف است و نه عاطفه صرف بلکه ترکیبی از هر دو است (فرانکوسکی^[22]،2006). افرادی که هوش اجتماعی بالایی دارند در موقعیت های حساس و بحرانی احساس کارآمدی بالاتر دارند چون تعادل بین احساس و تعقل را پیدا می کنند. این توانایی فرد را قادر به سازگاری و چالش در زندگی می کند. از جانب دیگر هوش اجتماعی را می توان قابلیت بالای درک، ارزیابی و بیان دقیق عواطف، بکارگیری عواطف برای تصمیم گیری، درک عواطف ودانش عاطفی، و تنظیم عواطف جهت افزایش رشد عاطفی و فکری تعریف کرد (یوسف و احمد^[23]، 2007). هوش اجتماعی با داشتن مولفه هایی مثل دیدگاه گیری می تواند موقعیت های بحرانی می تواند باعث بهبود حل مساله اجتماعی در مناطق بحرانی شود (قیم، 1399).

حل مسئله اجتماعی نوعی سازه شناختی رفتاری است که شامل جهت گیری مسئله و سبک‌های حل مسئله است. منظور از جهت گیری مسئله، ارزیابی‌ها، احساسات و باورهای عمومی فرد در مورد توانمندی‌اش جهت مواجهه با موقعیت‌های استرس زا است که می‌تواند به دو صورت جهت‌یابی مثبت مسئله[24] و جهت‌یابی منفی مساله[25] باشد (قبادی، حبیبی کلیبر، فرید و مصر آبادی، 1400). حل مسئلة‌ اجتماعی، یک‌ راهبرد کلی است که افراد به وسیله آن برای موقعیت‌‌های چالش‌ برانگیز‌ راه حل های مقابله ای مؤثر پیدا می کنند. حل مسئلة اجـتماعی برای سازگاری روان شناختی بسیار اهمیت دارد. وقتی توانایی حل مسئله اجتماعی پایین باشد، فرد دچار اختلالاتی مثل اضطراب و افسردگی می شود و اگر زیاد باشد باعث افزایش احساس خودکارآمدی می شود (چنگ[26] و همکاران، 2020). که این خود باعث افزایش توانایی فرد در حل مساله اجتماعی می شود. بنابراین حل مسئله‌ اجتماعی‌ می‌‌تواند به عنوان شاخصی‌ از‌ کفایت فردی و نشانه‌‌ای از کیفیت زندگی و سلامت روانی در تعاملات بین فردی مورد توجه قرار گیرد و از سوی دیگر افزایش توانایی حل مسئله اجتماعی، راهبرد مقابله‌ای مهمی است که می‌تواند فرد را قادر سازد، موقعیت‌های مشکل‌آفرین روزمره و تأثیر هیجانی آن‌ها را بــه خوبی کنترل کند و از این طریق تنیدگی روان‌شناختی را کاهش دهــد، به حداقل رساند و یا پیشـگیری نمایــد (رحمتی، هوشمندی، موسوی انزهایی و دهاقین، 1399). حل مسئله ی اجتماعی فرایندی است شناختی رفتاری که به وسیله ی آن فرد می کوشد راه حل مناسبی را برای یک موقعیت استرس زا پیدا کند. حل مساله اجتماعی یک فرایند چند بعدی تعاملی است که از دو مؤلفه اصلی نسبتا مستقل تشکیل شده که عبارتند از: الف)جهت گیری مشکل و ب) شیوه های های حل مساله. جهت گیری نسبت به مساله، یک فرایند انگیزشی است که در سطح خودآگاه فرد را برای حل مساله استرس زا بر می انگیزاند و توانایی های فرد را برای مقابله موثر با مشکل که شناخت مشکل و حل موفقیت آمیز آن را در بر می گیرد، بر می انگیزاند. افرادی که توانایی حل مساله اجتماعی بالایی دارند، معتقدند می توانند مسایل اجتماعی مثل بی سازمانی اجتماعی و هرج و مرج ها را تغییر دهند. با توجه به این که در شرایط بحرانی مثل بلایای طبیعی بی سازمانی زیاد به چشم می خورد، تواناییی حل مساله اجتماعی بالا می تواند یک عامل تاثیر گذار بر فرایند مدیریت و یاری رسانی باشد (زانگ[27]، وو[28] و اسلاینگ[29]، 2020). در موقعیت های بحرانی این توانمندی می تواند باعث بهبود عملکرد افراد گردد زیرا فرد قادر است ارزیابی درستی از موقعیت های بحرانی کند. حل مساله اجتماعی به عنوان شاخصی از کارآمدی فردی می تواند نشان دهنده کیفیت زندگی در تعاملات بین فردی باشد. حل مساله ی اجتماعی، یکی از عوامل مهم و تعیین کننده ی روان رنجوری است، مطالعات انجام شده در این حوزه، اغلب متغیر حل مساله ی اجتماعی را در ارتباط با اختلال های محور یک، DSM-V مورد بررسی قرار داده اند.  از سوی دیگر شواهد نشان می­دهد که تغییرپذیری سطح رفتار اجتماعی افراد می­تواند با میزان ادراک خطر^[30] آنها ارتباط داشته باشد. پدیده ادراک خطر یک پدیده تفسیری و انتخابی است. البته انتخابی بودن لزوما به معنای خود آگاه و هشیارانه بودن نیست، یعنی ممکن است پیش از آنکه هر فرد به تفسیر دریافت­های خود بپردازد، به گونه­ای ناخودآگاه و بر پایه عقاید و نگرش­های قبلی، انتخاب خود را انجام دهد (بشرپور، جعفرتبار، نریمانی و مساح، 1392). پایه و اساس ادارک خطر نیز به نحوه پردازش سه جنبه زیر مرتبط است: 1) عامل ارزش: اشاره به بار تشویقی و تنبیهی هر رفتار دارد. 2) عامل زمان که اشاره به زمان ارائه یک پاداش یا تنبیه بعد از انتخاب رفتارهای گوناگون دارد و 3) عامل احتمالات که اشاره به قطعیت یا عدم­قطعیت همراهی رفتار انتخاب شده با درجاتی از پاداش و تنبیه دارد (بشرپور، 1394).

امروزه نقش نیروهای داوطلبی در امدادرسانی به آسیب دیدگان بلایای طبیعی بیش از پیش مشخص و مورد تأکید قرار گرفته است. بر این اساس، بخشی از تلاش سازمان­های امدادرسانی به شناسایی، جذب و آموزش نیروهای داوطلب امداد و نجات معطوف شده است. آن­چه در این زمینه حائز اهمیت است، شناسایی عواملی است که احتمال گرایش افراد را به نهادهای داوطلبانه خدمات امدادی بیشتر می کند؛ این امر به مسئولان ذیربط در جهت شناسایی، گزینش و گمارش هرچه بهتر و دقیق­تر نیروهای داوطلب کمک می­کند. رفتارهای یاری رسانی از جمله ویژگی­های نیروهای امدادی و داوطلب است که کمتر به آن پرداخته شده است. اگر چه از اواسط دهه 1960 مطالعات و بررسی‌های گسترده‌ای در مورد یاری‌رسانی و بی‌تفاوتی در روابط اجتماعی انجام‌ شده، اما انجام چنین مطالعاتی در ایران چندان مورد توجه نبوده و اطلاعات چندانی در رابطه با این سازه در ایران وجود ندارد. لذا با توجه به خلاء پژوهشی موجود و با توجه به اهمیت این رفتار در هنگام بروز بلایای طبیعی ، پژوهشی که بتواند به یک مدل پیش بینی کننده رفتارهای یاری­رسان بر مبنای ویژگی­های فردی امدادگران و داوطلبین ارائه دهد انجام نگرفته است لذا هدف از اجرای پژوهش حاضر پیش بینی رفتارهای یاری رسان براساس متغیرهای ادراک­خطر، خودکارآمدی و حل مسأله اجتماعی با توجه به نقش میانجی­گر هوش اجتماعی است.

روش

 طرح پژوهش حاضر توصیفی از نوع همبستگی می‌باشد. که  متغیرها مرتبط با شکل‌گیری یاری رسانی در قالب یک مدل مفهومی با روش معادلات ساختاری ‌‌مورد بررسی قرار می‌‌گیرد. جامعه‌ی آماری پژوهش شامل  افراد کمک رسان در سیل سال 1398 خوزستان بود. روش و طرح نمونه گیری به صورت خوشه ای چند مرحله ای است. شهر خوزستان به 5 منطقه جغرافیایی شامل شمال، جنوب، شرق، غرب و مرکز  تقسیم شدد. سپس از هر منطقه یک منطقه سیل زده به صورت تصادفی انتخاب شد و در هر منطقه، دو کمپ اسکان سیل زدگان به صورت تصادفی انتخاب و به آن مراجعه شد.  تعداد نمونه پژوهش حاضر بر اساس فرمول محاسبه حجم نمونه جامعه غیر تعریف ‌شده کوکران، 384 نفر محاسبه شد که جهت جلوگیری از ریزش حجم نمونه ۴۰۰ پرسشنامه توزیع و درنهایت ۳۸۷ پرسشنامه تکمیل شده وارد فرایند تحلیل شد. ملاک های ورود به پژوهش شامل: دامنه سنی بین ۲۰ تا ۶۰ سال برای زنان و مردان، دارا بودن حداقل سواد خواندن و نوشتن و تمایل و رضایت آگاهانه به شرکت در طرح پژوهش بود. همچنین ملاک­های خروج شامل: ابتلا به یکی از یبماری های شدید جسمانی و یا ناراحتی شدید روانی متاثر از شرایط محیطی و عدم تمایل به ادامه همکاری بود.

ابزارهای  پژوهش

الف) پرسشنامه رفتار یاری رسانی^[31]: در این پژوهش به منظور ارزیابی رفتار یاری رسانی آزمودنی ها و با مرور پیشینه پژوهشی یک پرسش نامه کاغذ-مدادی رفتار یاری رسانی که توسط درخشنده نیا و نوری (1384) تدوین شده است، مورد استفاده قرار گرفت. این پرسشنامه شامل 38 سوال بود و در هر سوال به رفتارهای عینی و عملی از یاری رسانی در زندگی روزمره و یا در شرایط بحرانی اشاره شده است. پاسخ دهی به پرسش نامه رفتار یاری رسانی به صورت بلی، خیر و تا حدودی بود. پاسخ بله نمره (2)،  تا حدی (1) و پاسخ خیر نمره (0) تعلق می گیرد. نمره هر سوال از (0) تا (2) قابل تغییر است. حداقل نمره که از این پرسش نامه کسب می شود (0) و حداکثر (76) است. مجموع نمره این پرسش نامه نشان دهنده نمره فرد در رفتار یاری رسانی است. این محققین، ضریب روایی همزمان این پرسشنامه را 331/0 گزارش کردند. همچنین پایایی این ابزار را به شیوه آلفای کرونباخ^[32] 814/0 گزار کردند. 

ب) پرسشنامه ادراک ریسک بین­تین^[33] (1993): این آزمون دارای هفت گویه می‌باشد که به‌صورت مقیاس لیکرت از کاملاً موافقم (نمره 1) تا کاملاً مخالفم (نمره 5) نمره‌گذاری می‌شود. ضریب پایایی این پرسشنامه به‌وسیله آلفای کرونباخ برابر با 89/0 محاسبه‌شده است. زارع و عرب شیبانی (1390) ضریب روایی محتوایی این پرسشنامه را تائید کرده‌اند. ناظمی و صفاری نیا (1394) ضریب آلفای محاسبه‌شده برای این پرسشنامه را 71/0 گزارش نمودند.

پرشسنامه تجدید نظر شده حل مسئله اجتماعی (SPSI-R): فرم کوتاه پرسشنامه تجدیدنظر شده حل مسئله اجتماعی (SPSI-R؛ دزوریلا و همکاران، ۲۰۰3)، یک ابزار خود گزارشی از نوع لیکرت و دارای ۲۵ سوال بوده که پنج خرده مقیاس خرده مقیاس می باشد که دو مقیاس جهت گیری مثبت به مسئله(PPO) و حل مسئله منطقی (RPS) به عنوان خرده مقیاس حل مسئله سازنده، در نظر گرفته می شوند و به صورت مثبت نیز نمره گذاری می شوند. اما دیگر مقیاس ها که شامل سبک تکانشی/ بی احتیاط(ICS)،سبک اجتنابی(AS) و جهت گیری منفی به مسئله(NPO) هستند، خرده مقیاس های حل مسئله ناکارآمد را تشکیل می دهند، که به صورت منفی(معکوس) نیز نمره گذاری می شوند.بنابراین بر اساس این ابزار توانایی حل مسئله اجتماعی «خوب» توسط نمرات بالا در PPO، RPS و نمرات پایین در NPO، ICS و AS مشخص می شود درحالیکه توانایی حل مسئله اجتماعی «ضعیف» توسط نمرات پایین در PPO و RPS و نمرات بالا در NPO، ICS و AS مشخص می شود. پایایی آزمون مجدد برای این پرسشنامه بین68/0 تا 91/0 و ضریب آلفای ان بین 69/0 تا 95/0 گزارش شده است (دزوریلا و همکاران، ۲۰۰3). روایی سازه این پرسشنامه نیز با استفاده از تحلیل عاملی اکتشافی و همبستگی با دیگر مقیاس های حل مسئله و سازه های روانشناختی همپوش، مورد تایید قرار گرفته است (دزوریلا و همکاران، ۲۰۰4). در ایران مخبری، درتاج و دره کردی (۱۳۸۹)، ضریب آلفای 85/0 را برای پنج عامل سنجیده شده و ضریب پایایی بازآزمایی 88/0 را برای پرسشنامه حل مسئله اجتماعی کوتاه شده بدست آوردند. همچنین در این تحقیق بررسی ساختار عاملی بیانگر وجود پنج عامل اشاره شده در بالا می باشد. همه تحلیل های روایی، SPSI را به عنوان یک مقیاس حل مسئله اجتماعی تایید کرده است(به نقل از مخبری و همکاران، ۱۳۹۰).

ج) مقیاس هوش اجتماعی ترومسو^[34]:  این پرسشنامه توسط سیلورا^[35]، مارتین یوسن ^[36]و داهل^[37] (2001) تهیه شده است، که سه حوزه هوش اجتماعی یعنی پردازش اطلاعات اجتماعی، مهارت های اجتماعی و آگاهی اجتماعی را می سنجد. این پرسشنامه از 21 گویه تشکیل شده است و در این پرسشنامه از پاسخ دهندگان خواسته می شود تا عقاید خودشان دربارۀ هر گویه را بر روی یک مقیاس 7 درجه ای مشخص کنند .در سؤالات 1، 2، 3، 4، 5، 6، 7، 15، 16 و 19 برای گزینه کاملاً مخالفم، مخالفم، تاحدودی مخالفم، نظری ندارم، تاحدودی موافقم، موافقم و کاملاً موافقم به ترتیب نمره های 7، 6، 5، 4، 3، 2، 1 منظور شده است و بقیه گویه ها به صورت بر عکس نمره گذاری می شود. به این ترتیب حداقل نمره کل   گویه های این ابزار برابر 21 و حداکثر نمره آن برابر 147 می باشد. در پژوهش رضایی ضریب پایایی آلفای کرانباخ برای کل مقیاس ٧٥/0 و برای خردهمقیاس پردازش اطلاعات اجتماعی، مهارتهای اجتماعی و آگاهی اجتماعی به ترتیب برابر ٧٣/٠ ،٦٦/٠ و ٦٤/٠ به دست آمد. همچنین ضریب پایایی بازآزمایی برای کل مقیاس ٨١/٠ و برای خرده مقیاسهای پردازش اطلاعات اجتماعی، مهارتهای اجتماعی و آگاهی اجتماعی به ترتیب برابر ٧٦/٠ ،٨٦/٠ و ٦٦/٠ بود.

یافته ها

نتایج بررسی ویژگی­های جمعیت شناختی نشان داد که ۶۱ درصد (۲۳۶ نفر) افراد شرکت کننده در پژوهش را مردان و ۳۹ درصد (۱۵۱ نفر) را زنان تشکیل داده­اند. میانگین و انحراف استاندارد سن امدادگران و داوطلبین به ترتیب برابر با ۳۸/۴۰ و۲۰/۱۲ می­باشد. از نظر وضعیت تحصیلات، ۴/۳۶% افراد شرکت­کننده دیپلم و پایینتر، ۳/۴۰% دارای تحصیلات کاردانی و کارشناسی و ۳/۲۳% دارای تحصیلات تکمیلی می­باشند.

جدول 1.  داده های توصیفی

داده های توصیفی نشان دهنده این است که بیشترین میانگین برای هوش اجتماعی و515/81 و کمترین برای ادراک ریسک 345/21 می باشد.

مدل پیش بینی رفتار های یاری رسان بر اساس متغیر های ادراک خطر، خودکارآمدی و حل مسئله اجتماعی با توجه به متغیر های میانجی هوش اجتماعی از برازش مطلوبی برخوردار است.

برای بررسی نقش میانجی هوش اجتماعی در رابطه متغیرهای ادراک خطر، خودکارآمدی و حل مسئله اجتماعی با رفتار های یاری رسان بر از روش مسیر استفاده شده است. مدل پیشنهادی برازش شده در شکل 4-3 نشان داده شده است. در این مدل ضرایب رگرسیونی در بالای پیکان‌‌ها و مقادیر خطا با نماد e آورده شده است.

شکل 1. مدل اولیه ترسیم شده برازش شده

با توجه به شکل شماره 4-3 و مدل ساختاری پیشنهادی برازش شده بیان می‌شود که ضرایب رگرسیون میزان تاثیر خشونت خانوادگی بر راهبرد های منفی تنظیم هیجان 69/0، تاثیر خشونت خانوادگی بر رفتار های خود آسیب رسان 27/0 و تاثیر راهبرد های منفی تنظیم هیجان بر رفتار های خود آسیب­رسان 31/0 است (p<0/01).

جدول 2. ضرایب کل، مستقیم و غیر مستقیم استاندارد شده

با توجه به جدول 4-10 ضریب اثر غیر مستقیم حل مسئله اجتماعی -» یاری رسانی 006/0، خودکارآمدی-» یاری رسانی 007/0 و ادراک ریسک-» یاری رسانی 005/0 برآورد گردید. لیکن جهت بررسی برازش مدل و تایید نقش متغیر میانجی در ادامه به بررسی نیکویی برازش مدل و بوت استراپ مسیر غیر مستقیم خشونت خانوادگی  بر رفتار های خود آسیب رسان پرداخته شده است.

جدول3.  شاخص های نیکویی برازش مدل ترسیمی نهایی

با توجه به جدول 4-11 تمام شاخص های برازش مطلق و نسبی در سطح بسیار خوب و نزدیک و بالاتر از 90/0 قرار گرفته است. همچنین شاخص برازش مطلق RMSEA برابر با 028/0 است. بنابراین مدل مورد برازش از برازش خوبی برخوردار است. همچنین مقدار کای اسکوئر به دست آمده برای این مدل برابر با 284/1 است که در سطح 01/0>P معنادار بوده است. در جدول 4-12 به بررسی نتایج حاصل از روابط واسطه های با استفاده از روش بوت استراپ^[38]  پرداخته شد.

جدول 4.  بوت استراپ مسیر واسطه ای اعتبار برند

با توجه به جدول 4-11 فاصله های اطمینان برای مسیر حل مسئله اجتماعی -» یاری رسانی از 003/0- تا 014/0، خودکارآمدی-» یاری رسانی از 006/0- تا 019/0 و ادراک ریسک-» یاری رسانی 010/0- و 030/0 است که حاکی از قرار گرفتن صفر در این فاصله است. این نتیجه به تایید مسیر غیر مستقیم مسئولیت پذیری اجتماعی در رابطه حل مسئله اجتماعی، خودکارآمدی و ادراک ریسک با یاری رسانی نمی انجامد(05/0 p>).

بحث و نتیجه گیری

مدل پیش بینی رفتار های یاری رسان بر اساس متغیر های ادراک خطر، خودکارآمدی و حل مسئله اجتماعی با توجه به متغیر های میانجی هوش اجتماعی از برازش مطلوبی برخوردار است. نتایج حاصل از ضرایب غیر مستقیم در تحلیل مسیر نشان داد که هوش اجتماعی نمی تواند نقش میانجی گر را در رابطه بین سه متغیر ادراک خطر، خودکارآمدی و حل مسئله اجتماعی با رفتارهای یاری رسانی ایفا نماید (05/0 p>) و تنها ضرایب مستقیم ادراک خطر، خودکارآمدی و حل مسئله اجتماعی با رفتارهای یاری رسانی مورد تایید قرار گرفت (05/0P<).

رفتارهای یاری رسان تحت تاثیر عوامل مختلفی قرار دارد که از آن جمله می توان به ادراک خطر اشاره کرد. ادراک خطر یعنی قضاوت ذهنی که انسان ها در مورد ویژگی ها و شدت خطر دارند و مفهوم مهمی در مبحث خطرپذیری است. قضاوت های ما در مورد خطرها، یا پیش بینی میزان آن تحت تاثیر عوامل بیرونی و درونی است.  یک عامل مهم این است که با یک خطر چقدر آشنا هستیم. اگر  فکر کنیم که یک موقعیت خطرناک را به خوبی می شناسیم چون تا اکنون چندین بار با آن مواجه شده ایم، میزان خطر را پایین تر ارزیابی می کنیم و برعکس (روزنبلوم، شاهار، الهرار و دنینو[39]،  2008). منظور از ادراک خطر در بلایای طبیعی، قدرت شناسایی، چگونگی اجتناب، مواجه و پاسخ به خطرها در زمان وقوع بلا است. افرادی که مثلا در سازمان های یاری رسان مثل صلیب سرخ هستند، به دلیل مواجه مکرر با خطرات، قدرت خطر را پایین تر ارزیابی می کنند و همین به آنها در حفظ خونسردی و توانایی بیشتر برای ادارک خطر کمک می کند. از سوی دیگر ادراک خطر بالا می تواند باعث کاهش احساس کارآمدی در فرد شود یعنی افراد در موقعیت های مختلف اگر ادراک بالایی از خطر داشته باشند، عملکرد ضعیف تری خواهند داشت. چون اعتقادات خودکارآمدی ممکن است بر اساس برخی از عوامل مانند ارزیابی توانایی های کنونی، سختی درک شده فعالیت، میزان تلاش مورد نیاز، میزان حمایت دریافتی، دستاوردهای گذشته و الگوهای موفقیت یا شکست تغییر کند (کربلایی و کرمی، 1398). با وجود این افراد دارای ادارک خطر بالا اگر هوش اجتماعی خوبی داشته باشند که بتوانند عملکرد مطلوب را در موقعیت های اجتماعی به خوبی پیش بینی کنند، عملکرد مطلوب تری دارند تا زمانی که آنها قادر به پیش بینی موقعیت و عملکرد های مناسب نباشند یا خطر را بیش از حد برآورد کنند. افراد دارای هوش هیجانی پایین از سازگاری پایینی برخودارند، زیرا هوش هیجانی با به کارگیری مهارت های ارتباطی مثل همدلی به بهبود روابط فرد و سازمان دهی محیطی می پردازند. هوش اجتماعی در تعامل با حل مساله اجتماعی و ادارک خطر باعث بهبود توانایی های فرد در موقعیت های بحرانی می شوند. هر نوع هوشی قادر به ایجاد سازگاری با محیط است و هوش اجتماعی توانایی سازگاری با محیط اجتماعی را ایجاد می کند.

از سوی دیگر،حل مسئلة‌ اجتماعی، یک‌ راهبرد کلی است که افراد به واسطة آن برای موقعیت‌‌های چالش‌ برانگیز‌ پاسخ های مقابله ای کارآمد پیدا می کنند. حل مسئلة اجـتماعی برای سازگاری روان شناختی و اجتماعی بسیار‌ مهم‌ است، زیرا در گسترة موقعیت‌‌های تنش‌‌زا، بر کارکرد انطباقی و عملکرد سازگارانه ای تأثیر‌ می‌گذارد. حل مسأله اجتماعی فرایندی شناختی، هیجانی و رفتاری است که شخص قصد دارد برای مشکلاتی که در زندگی روزمره با آن مواجه می­شود، راه­حل­های موثر یا سازگارانه کشف می­کند. طبق این تعریف حل مساله یک فعالیت هوشمند، عقلانی و هدفمند است. توانایی حل مسأله با احساس شایستگی اجتماعی، سلامت عمومی و همین طور با انطباق پذیری، سازگاری و حل مشکلات استرس­زا (که رابطه قوی با عملکرد شخصی و اجتماعی دارد) ارتباط دارد.

هوش اجتماعی و حل مساله اجتماعی بالا با افزایش خودکارآمدی می تواند باعث بهبود عملکرد فرد در موقعیت های پرخطر  شود. خودکارآمدی بالا می تواند در کاهش ادراک خطر نقش داشته باشد. در کل وجود متغیرهایی مثل احساس توانمندی می تواند تحت تاثیر هوش اجتماعی فرد بر رفتارهای یاری رسان و کیفیت آن اثرگذار باشد. برای بهبود رفتارهای یاری رسان پیشنهاد می شود که مهارت هایی که باعث افزایش عملکرد افراد در موقعیت های پرخطر  می شود، به گروه های یاری رسان آموزش داده شود.

[1] . Siposova

[2]. Grueneisen

[3] . Helming

[4]. Tomasello

[5] . Carpenter

[6] .Xia

[7]. Wang

[8] . Fischer

[9] . Shentu

[10]. Ma

[11] .Gou

[12] . Dolan

[13] . Martin

[14] . Rohsenow

[15]. Loo & Choy

[16] . Loftin

[17] . Barry

[18] . Delič

[19] . Novak

[20] . Kovačič

[21] .Avsec

[22] . Frankovsky

[23] . Yousuf & Ahmad

[24]. positive Orientation problem

[25]. negative Orientation problem

[26] . Chang

[27] . Zhang

[28]. Wu

[29] . Slensnick

[30]. risk perception

[31] .helping behavior  questioner

[32] .Kronbukh alpha

[33] .ben ten Risk Perception Questionnaire

[34]. Tromso

[35]. Silvera

[36]. Martinssen

[37]. Dahl

[38] .Bootstrap

[39] . Rosenbloom, Shahar, Elharar & Danino